खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयर

हामी मध्ये धेरैले कम्प्युटर चलाउँदा वैधानिक सफ्टवेयर चलाइ रहेका हुँदैनौ। हामीले अहिले चलाइ रहेको अधिकांश सफ्टवेयर चोरीको हुने गर्छन्। सक्कली सफ्टवेयरको तुलनामा अत्यन्त नगण्य मूल्यमा पाइने यी सफ्टवेयरहरू हामीले बजारबाट किनेर ल्याइ प्रतिलिपि पनि बनाई आफ्नो कम्प्युटरमा हाल्ने गर्दछौं। तर ती सफ्टवेयर कम्प्युटरमा हाल्दा आउने उक्त सफ्टवेयर सम्बन्धि लाइसेन्स भने हामी कसैले पनि पढ्ने गरेका हुँदैनौ। उक्त लाइसेन्स राम्रो सँग अध्ययन गर्ने हो भने हामीले गरिरहेका यी सबै कार्यहरू अवैधानिक हुन भन्ने कुरा प्रस्ट हुन आउँछ। यसरी अवैधानिक रुपमा चोरीको सफ्टवेयर चलाउनु पक्कै पनि राम्रो कुरा हैन।

यसरी अवैधानिक रुपमा सफ्टवेयर चलाउन बाट बच्ने दुई तरिकाहरू छन्। एक, सफ्टवेयरको वैधानिक तथा सक्कली प्रति किन्ने। तर यो कुरा हामी आम सामान्य प्रयोगकर्ताको लागि सम्भव नहुन सक्छ किनकी सफ्टवेयरहरूको मूल्य हाम्रो पहुँच बाहिरको कुरा हुन आउँछ। जस्तै उदाहरणको लागि हामी सबैले प्रयोग गर्ने माइक्रोसफ्ट विन्डोजको मूल्य करिब ३०० डलर अर्थात् करिब १८ हजार सम्म पर्न सक्छ। त्यस्तै सबैले प्रयोग गर्ने अर्को सफ्टवेयर माइक्रोसफ्ट अफिसको मूल्य करिब ४०० डलर अर्थात् करिब २५ हजार जति पर्ने गर्छ। यसरी कम्प्युटरलाई चाहिने सम्पूर्ण सफ्टवेयरको मूल्य हिसाब गर्दै जाँदा लाखौं पुग्न सक्छ। यो मूल्य अवश्य नै आम नेपाली कम्प्युटर प्रयोगकर्ताको पहुँच बाहिरको कुरा हो। तर यो सबैको विकल्प नभएको भने पक्कै पनि हैन। यसरी क्षमता भन्दा बाहिरको वा चोरीको सफ्टवेयरको प्रयोगबाट मुक्त हुन हामी खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयरको प्रयोग गर्न सक्छौ।

खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयर भन्नाले त्यस्ता सफ्टवेयरलाई जनाउँछ, जसले प्रयोगकर्तालाई त्यस सफ्टवेयर कुनै पनि कामको निम्ति प्रयोग गर्न, सफ्टवेयरले कसरी काम गर्छ भनि अध्ययन गर्न, त्यस सफ्टवेयरलाई आफ्नो चाहना वा परिस्थिति अनुसार परिवर्तन गर्न तथा सफ्टवेयरको प्रतिलिपि बनाइ बाँड्न स्वतन्त्रता दिएको हुन्छ। बन्द तथा व्यापारिक सफ्टवेयरहरूलाई प्रतिलिपि बनाइ बाँड्न मनाही गरिएको हुन्छ भने खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयरहरूले सफ्टवेयर बाँड्न प्रेरित गर्ने गर्छन्।

प्रोग्रामर या सफ्टवेयर विकासकर्ताले कुनै पनि सफ्टवेयर तयार गर्दा सधैं भावी प्रयोगकर्ताहरूको लागि त्यसका सोर्स कोडहरु अध्ययन र आवश्यक परिमार्जनको निम्ति खुला राखि दिनु पर्ने स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरको नीति रहेको छ। यसै कारणले स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरका प्रयोगकर्ताले आफ्ना इच्छा तथा आवश्यकता अनुसार प्रोग्रामको कोडहरुमा फेरबदल गर्न सक्छन्। स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरका यही गुणका कारण यसमा आधारित सफ्टवेयरहरूलाई कम लागत मै स्थानीय करण गर्न सकिन्छ अर्थात् आफ्नो आवश्यकता अनुसार सफ्टवेयरलाई कुनै पनि स्थानीय भाषा, संस्कृति, पात्रो र समय अनुसार सजिलै ढाल्न सकिन्छ। यसै गरी कुनै पनि सफ्टवेयरको बिक्री गर्दा केवल सफ्टवेयर जडान तथा अन्य आवश्यक सेवाका निम्ति मात्र आवश्यक शुल्क लिन सकिन्छ भन्ने नीतिका कारण स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयर सर्वाधिकार सुरक्षित सफ्टवेयरहरू (अर्थात Proprietary Software) भन्दा निकै सस्तो पनि पर्न आउँछन्। सर्वाधिकार सुरक्षित सफ्टवेयरहरूमा हरेक सफ्टवेयरमा सफ्टवेयर बनाउँदा पर्न गएको मूल्यका साथसाथै त्यसलाई चलाउन आवश्यक लाइसेन्स र सेवाको मूल्य पनि संलग्न हुने हुँदा निकै महँगो पर्न जान्छ। फेरि, सर्वाधिकार सुरक्षित सफ्टवेयरहरूलाई समय समयमा स्तरवृद्धि नगरिएमा खडा हुने समस्याहरूले पनि प्रयोगकर्तालाई धेरै पिरोल्ने गर्छ।

स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरको सबै भन्दा ठूलो विशेषता भनेकै संसारभरका हजारौं सफ्टवेयर विकासकर्ताहरुका संलग्नता र सफ्टवेयर तयार गर्न अपनाइएको विधि बारे सर्वसाधारणले जानकारी लिन सक्नु हो। तर सफ्टवेयर विकासकर्ताले पनि आफ्नो सृजना ओझेलमा पर्न जान्छ भनेर पनि चिन्ता गर्नु पर्दैन किनकि उक्त सफ्टवेयरमा कसैले फेरबदल गरेपनि पहिला कुन कुन कोडमा आधारित थियो र पछि त्यसमा के कस्ता परिवर्तन गरियो भनेर खुलस्त राख्नु पर्ने नियम छ। यसका लागि खुला सफ्टवेयरको वितरण गर्दा यसै विधामा आधारित विभिन्न लाइसेन्सहरूको प्रयोग गरि आफ्नो सफ्टवेयरलाई बजारमा ल्याउन सकिन्छ।

यी बाहेक पनि प्रयोगकर्ताहरूलाई स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरको प्रयोगबाट विभिन्न फाइदाहरू हुने गर्दछ। सबै भन्दा ठूलो तथा महत्वपूर्ण फाइदा सफ्टवेयरको मूल्यमा हुने गर्दछ। अधिकांश स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरहरू प्राय सित्तैमा पाइने गर्दछ। यस कारणले गर्दा पनि यस्ता सफ्टवेयरको प्रयोग गर्दा मूल्यमा व्यापक कटौती हुने गर्दछ। त्यस्तै यदि तपाई एक सम्मानित व्यक्ति हुनुहुन्छ र चोरीको सफ्टवेयरको प्रयोग गरि आफ्नो छवि धमिल्याउन चाहनु हुन्न भने पनि खुला स्रोत सफ्टवेयरको प्रयोग गर्न सक्नु हुन्छ। त्यस्तै खुला स्रोत सफ्टवेयरको सबै भन्दा प्रमुख प्रयोग सरकारी क्षेत्रमा हुन सक्छ। यस्ता ठाउँहरूमा सफ्टवेयर पारदर्शिताको ठूलो महत्व हुने गर्दछ, र यो केबल खुला स्रोत सफ्टवेयरको माध्यमबाट मात्र सम्भव हुन सक्दछ। खुला स्रोत सफ्टवेयरहरूले यस्ता क्षेत्रहरूलाई कुनै एक निश्चित सफ्टवेयर निर्मातामा निर्भर रहनु पर्ने समस्याबाट पनि मुक्त पार्ने गर्दछ।

खुला स्रोत सफ्टवेयरहरूको यति चर्चा गरिसकेपछि केही उदाहरण तिर लागौँ। अहिले कम्प्युटरमा गर्न सकिने हरेक कामको लागि खुला स्रोत सफ्टवेयरहरू उपलब्ध छन्। सर्वप्रथम कम्प्युटर सञ्चालन प्रणालीकै कुरा गर्दा अहिले लिनक्स निकै नै प्रचलित हुँदै गइरहेको छ। लिनक्सलाई कम्प्युटरमा हामीमध्ये धेरैले चलाउने विन्डोजको सट्टामा प्रयोग गर्न सकिन्छ। लिनक्स खुला तथा स्वतन्त्र हुनुका साथै निकै भरपर्दो पनि छ। विन्डोजमा जस्तो भाइरस लाग्ने तथा क्र्यास हुने समस्या यसमा हुँदैन।

त्यस्तै माइक्रोसफ्ट वोर्ड, एक्सेल अर्थात अफिसको रुपमा ओपनअफिस डट अर्ग प्रयोग गर्न सकिन्छ। यस खुला सफ्टवेयरमा माइक्रोसफ्ट वोर्ड तथा एक्सेलका फाइलहरू लगायत अन्य विभिन्न प्रकारका फाइलहरू खोल्ने तथा भण्डारण गर्ने सुविधा रहेको छ। यसका साथै पिडिएफ फाइल बनाउने तथा नेपाली spelling checking जस्ता सुविधाहरू पनि यसमा रहेका छन्। त्यस्तै धेरैले प्रयोग गर्ने मोजिला फायरफक्स नामक इन्टरनेट चलाउने सफ्टवेयर पनि खुला तथा स्वतन्त्र हो। फोटोहरू सम्पादन गर्न प्रयोग गरिने फोटोसपको सट्टामा जिम्प नामक सफ्टवेयर प्रयोग गर्न सकिन्छ। त्यस्तै इन्टरनेट मेसेन्जरको रुपमा गायम नामक सफ्टवेयरको प्रयोग गर्न सकिन्छ। रमाइलो कुरा के छ भने, इन्टरनेट चलाउँदा तपाइले अप्रत्यक्ष रुपमा स्वतन्त्र तथा खुला स्रोत सफ्टवेयरनै चलाइरहनुभएको हुन्छ। विश्वका अधिकांश वेब सर्भरहरुमा एपाचे नामक सफ्टवेयरको प्रयोग गरिएको हुन्छ जुन खुला सफ्टवेयर हो। त्यस्तै गुगलले पनि आफ्ना प्राय सम्पूर्ण सर्भरमा लिनक्स राखेको छ।

अहिले विश्वमा नै खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयरको प्रयोग बढ्दो छ। सरकारी तवरमा हेर्ने हो भने फ्रेन्च सरकारले आफ्नो सम्पुर्ण कार्य खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयरमा गर्ने गर्दछ। जापानी सरकारले पनि भर्खरै आफ्नो सम्पूर्ण काम खुला सफ्टवेयरमा गर्ने निर्णय गरेको छ। अफ्रिकाका प्राय देशहरूले खुला सफ्टवेयर प्रयोग गर्ने गर्दछन्। अमेरिकी आर्मीले समेत आफ्नो कामकाज खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयरमा गर्ने गर्दछ। आम प्रयोगकर्ताहरुमाझ पनि लिनक्स तथा अन्य खुला सफ्टवेयरहरू निकै नै प्रचलित हुँदै गइरहेको छ। नेपालमा पनि खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयर प्रयोग गर्नेहरुको जमात निकै ठूलो भैसकेको छ। अब हामी पनि खुला तथा स्वतन्त्र सफ्टवेयर प्रयोग गर्नमा किन पछि पर्ने त?

ब्लग कसरी सुरु गर्ने

ब्लग भन्नाले त्यस्ता वेबसाइटहरूलाई जनाउँछ जहाँ प्रयोगकर्ताहरूले आफ्ना लेख तथा विचारहरू एक अनलाइन डायरीको रुपमा प्रकाशित गर्ने गर्दछन्। आफुलाई लागेको कुरा लेखेर इन्टरनेटमा प्रकाशित गर्नका लागि ब्लग अहिले विश्वमा नै चर्चित बन्दै गएको छ। ब्लग शब्द अङ्ग्रेजी शब्दहरू वेब र लग को समिश्रणद्वारा बनेको हो। सुरुमा ब्लगको प्रयोग इन्टरनेटमा आफ्नो स-साना नोटहरू राख्न भए पनि अहिले ब्लग आफ्नो विचार प्रस्तुत गर्ने एक प्रमुख माध्यमको रुपमा विकसित भएको छ। नेपालको परिप्रेक्षमा ब्लगको शुरुवात कहिलेवाट भयो भन्ने एकिन इतिहास छैन । तर २०६१ माघ १९ मा राजा ज्ञानेन्द्रले राजनीतिक कु गरी शासनसत्ता आफ्नो हातमा लिएपछि नेपालमा वैकल्पिक सञ्चारमाध्यमको रुपमा ब्लग देखिएको हो । नेपाली भाषाको ब्लगहरू हेर्ने हो भने माइसंसार डटकम र हाम्रोब्लग डटकम अगाडि देखिएका छन् । अहिले करिब एक सयको हाराहारीमा नेपाली ब्लगहरु संचालनमा रहेका पाइन्छ । नेपाली ब्लगहरुको संग्रह bloggers.com.np मा हेर्न सकिन्छ।

सामान्यतया लेखहरू राखिने ब्लगहरू प्रचलित भए पनि ब्लगहरू अन्य विभिन्न प्रकारका हुने गर्दछन्। भिडियो सम्बन्धित ब्लग लाई भि-लग भन्ने गरिन्छ। त्यस्तै फोटोहरू राखिने फोटो-ब्लगहरू पनि प्रचलित छन्। अचेल मोबाइलबाट पनि ब्लग गर्ने प्रबिधिको बिकास भैसकेको छ, त्यस्ता ब्लगलाई मोब्लग भन्ने गरिन्छ। विषयवस्तुको हिसाबले पनि बिभिन्न प्रकारका ब्लगहरु हुने गर्दछन्, जस्तै राजनैतिक ब्लग, ट्राभल ब्लग, फेसन ब्लग, आदि। यी सबै ब्लगहरू खोज्न technorati.com नामक सर्च इन्जिनको पनि बिकास गरिएको छ।
ब्लगको यति जानकारी पछि ब्लग लेख्न कसरी सुरु गर्ने भन्नेतिर लागौ। ब्लग लेख्न सुरु गर्नु भन्दा पहिले आफु कुन विषयवस्तुमा ब्लग लेख्ने भन्ने बारे निर्णय गर्नु राम्रो हुन्छ। कसैले ब्लग लेख्दा आफ्नो दिमागमा जे आयो त्यही लेख्ने गर्छन। कसैले कुनै निश्चित बिषयमा ब्लग लेख्ने गर्छन। धेरैले कुनै निश्चित विषयमा लेख्ने गरे पनि बेला बेलामा विषय परिवर्तन गर्ने गर्छन्। ब्लग इन्टरनेटमा सबैले पढ्न मिल्ने गरि राखिने हुनाले आफुलाई जे मन लाग्यो त्यहि लेख्नु भन्दा कुनै विषयवस्तुमा लेख्नु नै उचित मानिन्छ।

के को बारेमा ब्लग लेख्ने भन्ने कुरा निश्चित गरेपछि कहाँ लेख्ने भन्ने प्रश्न आउँछ। ब्लग लेख्न दुई तरिकाहरू अपनाउन सकिन्छ। यदि तपाइको आफ्नै वेबसाइट छ भने, त्यसैमा ब्लग लेख्ने सफ्टवेयर राखेर ब्लग सुरु गर्न सकिन्छ। Wordpress, Movable Type र Typo जस्ता ब्लग लेख्न प्रयोग गरिने सफ्टवेयर इन्टरनेटमा सित्तैमा डाउनलोड गरि प्रयोग गर्न पाइन्छ। तर सबैको आफ्नै वेबसाइटह नहुन सक्छ, यस्तो अवस्थामा इन्टरनेटमा रहेका blogger.com वा wordpress.com जस्ता साइटहरूमा गएर आफ्नो ब्लग सुरु गर्न सकिन्छ। यी वेबसाइटहरूमा सित्तैमा आफ्नो ब्लग साइट निर्माण गर्न सकिन्छ।

यी ब्लग साइटहरु मध्ये Wordpress.com सजिलो तथा निकै प्रख्यात पनि छ। Wordpress मा आफ्नो ब्लग सुरु गर्नका निम्ति सुरुमा एउटा account खोल्नु पर्दछ। यसरी नयाँ account सुरु गर्दा तपाइले आफ्नो ब्लगको शिर्षक पनि दिनु पर्ने हुन्छ। Account बनिसकेपछि तपाइले ब्लग लेख्न सुरु गर्न सक्नु हुन्छ। त्यस्तै अर्को ब्लग साइट Blogger.com पनि अचेल निकै प्रचलित हुदै गइरहेको छ। Blogger.com को फाइदा के छ भने यसमा ब्लग लेख्नको लागि यदि तपाइसंग Gmail ठेगाना छ भने त्यसैको प्रयोग गर्न सक्नु हुन्छ।

ब्लग सबैका लागि पढ्न खुला हुने हुनाले निम्न कुराहरुमा बिशेष ध्यान पुर्‍याउनु पर्दछ।

• ब्लगमा अन्य व्यक्तिको इमेल ठेगाना देखाउने गरि राख्नु हुदैन
• लेखिएका कुराहरुको स्रोत स्पष्ट रुपमा खुलाउनु पर्दछ।
• ब्लगमा सकेसम्म नम्र भाषा प्रयोग गर्नु राम्रो हुन्छ।
• लेखाइ सकेसम्म स्पष्ट हुनु राम्रो हुन्छ।
• एकपटक लेखिसकेको ब्लगलाइ पटकपटक सच्याउनु हुदैन।

ब्लग अहिले आफ्नो आवाज सर्वसाधारण पुर्‍याउन सबै भन्दा छिटो तथा सशक्त माध्यम भएको छ। आफुलाई लागेको कुरा पत्रिकाहरूमा छपाउने तथा त्यसको प्रतिक्रिया पर्खने लामो प्रक्रियाबाट ब्लगको माध्यमद्वारा मुक्त हुन सकिन्छ। ब्लगको अझ रमाइलो कुरा के छ भने आफुले लेखेको ब्लगको प्रतिक्रिया तुरुन्तै प्राप्‍त हुने गर्दछ। अझ धेरैले Google Adsense जस्ता अनलाइन विज्ञापन आफ्नो ब्लगमा प्रकाशित गरेर आम्दानी पनि गर्ने गर्दछन्। यति धेरै रमाइलो ब्लगिङ्गको दुनियामा आजै किन नछिर्ने त?